P.W.S.Z

Asiaczi**

1. Religia- a) definicje etymologiczne-definicje słowa wyprowadza się od kilku czasowników których znaczenie nie jest identyczne *od Cycerona- relegere- sumiennie przestrzegać tego co należy do kultu bogów, szacunek, cześć * Latacjusz –religare- powtórnie wiązać, przywiązywać się na nowo, związanie człowieka z bogiem, * św. August- reeligare- ponownie wybierać, nawiązywać kontakt uprzednio zerwany miedzy bogiem, a człowiekiem. b)d. treściowe- *strukturalne: wg James’a- r. to uczucia, fakty i doświadczenia, wg Taylor’a- r. to wiara i istoty duchowne. *funkcjonalne: wg prof. Zdybickiej- r. to realna i dynamiczna osobowa relacja człowieka do rzeczywistości transcendentnej, absolutu boga od, którego człowieka jest zależny, wg N. Soderlon- r. to stosunek miedzy człowiekiem a pozaświatową siłą, *genetyczne- A. Comte(socjologiczne)- r. to wynik umysłowego prostactwa, r. to pierwszy etap rozwoju wiedzy, Z. Froid(psychologiczne)- r. to neuroza o charakterze kolektywnym, F. Engels(nauk społ-ekonom.)- r. to fanatyczne odzwierciedlenie w ludzkich głowach tych sił zewnętrznych, które rządzą codziennym życiem. c) d. społeczno- historyczne- połączenie d. strukturalnych funkcjonalnych i genetycznych.
2. Typologia. I k. punktu widzenia obserwacji historycznej( kryterium istnienia lub nie)- *r. wymarłe, * żywe, II k. rejonizacji- np r. Europy, Azji, Afryki, German, Słowian, Bałków. III k. genezy- *opierające się na objawieniach, księgach, *naturalne- buddyzm, fetyszyzm. IV k. zasięgu geograficznego- *plemienne, *narodowe-judaizm, * światowe. V k. pojęcia bóstwa- *r. politeistyczne, *r. monoteistyczne, *r. panteistyczne, *r. deistyczne. Opis religii: -doktryna, -kult, -organizacja.
3. Rodzaje religii. politeizm- pogląd i stanowisko religijno-filozoficzne uznające istnienie wieloosobowych bóstw, henoteizm- przejściowa faza rozwoju postaw ludzi wobec świata nadprzyrodzonego zawierająca się miedzy politeizmem, a monoteizmem, w których jedno bóstwo uznane jest za nadrzędne, przypisuje mu się cechy i przedmioty innych bóstw, monolatria- przejściowa faza miedzy henoteizmem, a monoteizmem, oddawanie wyłącznej czci jednemu bóstwu lokalnemu, bez negacji bóstw czczonych przez inne ludy, monoteizm- pogląd uznający istnienie jednoosobowego boga, uznawany za najwyższe stadium rozwoju r. ,panteizm- pogląd odrzucający monoteizm, utożsamianie boga z przyrodą wszechświatem, kosmosem, teizm- pogląd zakładający istnienie transcedentalnego boga, który jest twórcą wszechświata i jego opiekunem, deizm- pogląd, który odrzuca wiarę w boga, który miałby interweniować w losy człowieka i świata, bóg funkcjonuje tylko jako stworzyciel świata, panenteizm- pogląd oparty na tezie że wszystko co istnieje, istnieje w bogu, on sam zaś istnieje poza wszystkim, ateizm- pogląd zaprzeczający istnieniu boga, lub możliwości jego poznania, wyrażający brak zainteresowania i obojętność, świadome odrzucenie wiary w boga, fetysz- to przedmiot naturalny lub wytworzony (np kamień) któremu przypisywany jest charakter święty, występuje w r. pierwotnych, astrolatria- kult gwiazd, występuje w r. politeistycznej, rozpowszechniony w Asyrii i Babilonie, heterodoksja- pogląd odmienny w stosunku do kanonów, doktryn-nieprawowierność, ortodoksja- ścisła wierność doktrynie, rygorystyczność, nakazy-prawowierność, r. objawiona- założona- jej początki związane są z działalnością założyciela lub proroka, istoty boskie przekazują prawdy, wyznawcy przyjmują ważne wydarzenie w życiu proroka jako początek kalendarza np chrześcijaństwo- Chrystus, judaizm- Abraham, r. naturalne- istnieją od początku istnienia danej grupy etnicznej, nie ma uniwersalizmu i świętych ksiąg np kult płodności- urodzaju, kult przodka- założyciela, r. etniczna- system wierzeń uznawanych przez konkretna gr. etniczną, wykształtowany w jej obrębie, ściśle związany z kulturą, większość r. jest politeistyczna np shintoizm, hinduizm, r. misteryjna- wyznawca obcuje bezpośrednio z bóstwem, r. państwowa- r. wspierana ideowo jako jedyna przez dane państwo, jest finansowana przez państwo, ma przywileje względem innych wyznań np islam, r. uniwersalna- system wierzeń którego przyjęcie nie związane jest z żadna konkretna grupa wierzeń np chrześcijaństwo, r. światowa- obejmuje wszystkich ludzi, preanimizm- pogląd charakteryzujący się przekonaniem ludzi o istnieniu nadnaturalnej siły, nie ujętej w ramy bytu cielesnego( dusza, duch, bóstwo) animizm- pogląd występujący w r. archaicznych zakładający istnienie świata materialnego i duchowego, przypisujący duszę lub rzadziej ducha zmarłych ludzi, roślinom, zwierzętom, minerałom i żywiołom. szamanizm- zespół praktyk i wierzeń opierających swe pojmowanie relacji świata namacalnego do świata duchowego na fundamentalnej roli szamana jako osoby zdolnej do podróży ekstatycznych w zaświaty dla dobra swojej wspólnoty bądź jej poszczególnych członków, agnostycyzm- pogląd, wg którego nigdy nikomu nie uda się dowieść istnienia lub nieistnienia boga, bądź negujący całkowicie lub częściowo możliwość poznania bytu, Kościół – religijna organizacja wyznawców i ich duchowieństwa, posiadająca własną strukturę, ściśle określone zasady organizacyjne i prawne, a także własny system religijny, sekta- pierwotnie określenie grupy wyznawców, których poglądy religijne są przez tradycyjne Kościoły uznane za niezgodne z oficjalną, dominującą doktryną. Związek wyznaniowy - wspólnota powołana dla celów kultu religijnego, propagowania i nauczania określonej tradycji religijnej.
4. Prawo wyznaniowe- kompleks norm wydanych lub uznanych przez państwo określających sytuacje jednostki, ze względu na jej wyznanie, reguluje stosunek państwa do związków wyzn. 4 teorie na temat charakteru prawnego norm wewnętrznych zw. wyzn. : 1 –teoria pozaprawnej natury prawa wewnętrznego zw. wyzn.( prawo może pochodzić tylko od państwa są to jedyne normy moralne ) 2 –teoria skuteczności prawnej norm prawa wew. ( prawo wew. obowiązuje wszystkich wyznawców religii nie zależnie od przynależności państwowej ) 3- teoria natury statutowej prawa wew. zw. wyzn. ( prawo wew. to normy statutowe regulujące strukturę statutową zw. wyzn. ) 4- teoria recepcji prawa wew. zw. wyzn. przez prawo państwowe- umowy miedzynarod. wew. lub jednostronnie wydane przez państwo, uznają w określonym zakresie normy prawne zw. wyzn. Uprawnienia zw. wyzn. a)religijne- organizacja publicznych obrzędów propagowanie wiary, b) organizacyjno -samorządowe. – prawo samodzielnego ustalania swojej struktury wew. c) majątkowe- prawo do własności majątku ruchomego i nieruchomego, prawo do zbierania składek.
5. wolność sumienia i wyznania – jest to ukształtowane historycznie prawo wolnościowe, wyróżnia się specyficznym przedmiotem. Wolność sumienia- wolność jednostkowa, obejmuje uprawnienia jednostek do swobodnego wyboru kształtowania poglądów i przekonań w sprawach religii i światopoglądu wolność wyznania- wolność kolektywna, obejmuje uprawnienia jednostki do uzewnętrzniania i manifestowania swoich poglądów i przekonań religijnych. Przedmiotowy i podmiotowy zakres wolności s. i w.- prawo to przysługuje każdej jednostce niezależnie od miejsca pobytu i zamieszkania, podmiotem tego prawa jest każdy człowiek, - prawo do milczenia, -prawo do manifestowania przekonań, -prawo do należenia do org. wyznaniowych. Granica wolności s. i w. –nie można naruszać prawa analogicznych podmiotów, tylko ustawa może wprowadzić ograniczenia. Konieczność ochrony wolności s. i w. spowodowała powstanie gwarancji prawnych i instytucjonalnych.
6. Trzy elementy konstytutywne religii 1- doktryna- wierzenia dotyczące genezy powstania religii, kult- praktyka związana z wierzeniami, organizacje- instytucje kształtujące świadomość religijną
7. Koncepcje dotyczące genezy religii 1-Naturalistyczne- zakładają odrzucenie tajemniczości i niepoznawalności, twórca religii nie jest byt pozaziemski, ale człowiek, religia jest zbadana a) przyrodnicza – T. Hobbes, religia wyrasta z lęku przed siłami natury, b) psychologiczna –wg przedstawicieli źródła religii tkwią w psychicznych przeżyciach osobowościowych ludzi, c) socjologiczna- występuje w kilku odmianach, życie religijne jest wtórne do życia ludzkiego, jest jego pochodną, d) ewolucjonistyczna- fanatyczne odzwierciedlenie bezsilności człowieka wobec życia, 2- Teologiczna –religia jest zjawiskiem niepowtarzalnym, tajemniczym, duchowym, wykluczającym człowieka, twórca jest byt duchowy, a) homo religiosus – człowiek z natury religijny, religijność jest zakodowana we wnętrzu człowieka, każdy człowiek ma zapotrzebowanie na religie. b) praobjawienia- pojęcie etyczne, kulturowe, przy całym rozbiciu religijnym istnieje prawdopodobieństwo strukturalne,
8. Chrześcijaństwo- religia monoteistyczna i rodzina związków wyznaniowych głoszących nauczanie o mesjaństwie i synostwie Bożym Jezusa Chrystusa, jego męczeńskiej i odkupieńczej śmierci oraz zmartwychwstaniu. Świętą księgą chrześcijan jest Biblia. Największa religia na świecie pod względem liczby wyznawców (około 1/3 ludności świata), biorąc pod uwagę wszystkie odłamy wchodzące w jej skład.

Pierwsza poł. I wieku wśród wyznawców judaizmu pojawia się chrześcijaństwo. Jezus – wędrowny kaznodzieja skupiał wokół swojej osoby wyznawców i 12 apostołów, rozpoczął działalność religijną w 30 roku życia, następnie ukrzyżowany i zmartwychwstały, znał Jana Chrzciciela. W Jerozolimie ukształtowała się pierwsza wspólnot religijna, pierwsi chrześcijanie praktykowali obrzezanie i chrzest. Paweł( Szaweł )- zagorzały przesladowaca chrześc. po spotkaniu z Jezusem zmienia się i nawraca. Egipt Azja Mniejsza, Syria, Italia – miejsca gdzie znaleziono wyznawców chrześcijaństwa.
Nestorianizm: doktryna teologiczna powstała w V wieku, uznająca Jezusa jako 2 osoby ludzką i boską. Potępiona na soborze w Efezie w 431r. Monofizytyzm: doktryna teologiczna która uznaje Jezusa tylko w osobie boskiej. Potępiona na soborze chalecedońskim w 451r. W 250r pierwszy edykt godzący ogół chrześcijan. Cesarz nakazał chrześcijanom złożenie ofiar rzymskim bogom. Prześladowania chrześcijan. Rozszerzanie się chrześcijaństwa. W 303r konfiskata ksiąg i zakaz zgromadzeń chrześcijan. 311r edykt kończący prześladowania. W V wieku religia uprawniona. Edykt mediolański 313r: ówczesny cesarz chciał uczynić chrześcijaństwo częścią ideologii państwowej. Niedziela wolna od pracy. Sobór w Efezie 431: w celu zakończenia sporu wywołanego przez Nestoriusza dotyczącego natury (physis) i osoby (hypostasis) Jezusa. Sobór nicejski: 325 rok- 1wszy sobór. Zwołany przez cesarza Konstantyna w celu uczczenia 20 rocznicy panowania. Brali w nim udział chrześcijańscy Biskupowie. Kościół jakobicki-syryjski: wywodzi się z terenów obecnej Syrii, Iraku i Libanu. Powstał w IVw w Syrii. Wierni tego kościoła rozproszeni po całym świecie. Obecnie jest ich około 3mln z czego około 680tyś mieszka na bliskim wschodzie. Liturgiczny język to armejski. Kościół koptyjski w Egipcie: kopty to ludność zamieszkująca górny Egipt. Obecnie jest około 11mln kościoła ortodoksyjnego. 210 dni w roku to dnia postne. Chrzest kilka tygodni po urodzeniu, a bierzmowanie kilka tygodni po chrzcie. 7 świąt większych i 7 mniejszych. Etiopski kościół ortodoksyjny tewahedo: powstał w IVw. Duża ilość ostów 280dni. 36mln wyznawców. Apostolski kościół ormiański: wśród Ormian. 6mln wyznawców. Apostołowie: św Bartłomiej i św Tadeusz. Kościół katolicki obrządku ormiańskiego, Kościół ormiańskokatolicki, jeden z katolickich Kościołów wschodnich, patriarchalny, wchodzący w skład Kościoła katolickiego, uznający władzę i autorytet papieża. Liczy ok. 600 000 wiernych, mieszkających m.in. w Armenii, Argentynie, Kanadzie, Francji, Libanie, Syrii, Turcji, USA i w Polsce. Eytrejski Kościół Prawosławny - patriarchalny kościół orientalny działający w Erytrei uznający władzę i autorytet papieża koptyjskiego. Wydzielony w 1993 z Etiopskiego Kościoła Prawosławnego. Obecnie kościół ten liczy ok. 1,7 mln wiernych.
9.Prawosławie-(od greckiego : „prawdziwie, prawidłowo, wierzący”). Doktryna ortodoksyjnego kościoła chrześcijańskiego. Jedna z 2 grup pozostałych po rozłamie w kościele chrześcijańskim w 1054 r w tzw schizmy wschodniej. Współcześnie obejmuje ona wyłącznie kościoły wschodnie. Doktryna głoszona jest głównie przez staroobrzędowców i i wspólnoty prawosławne.
Wielka schizma wschodnia – rozłam między chrześcijaństwem wschodnim, a zachodnim . Przypieczętowana wzajemnym rzuceniem klątwami przez papieża Leona IX i patriarchę Michała I Cereliusza.
Przyczyny : ekskomunikacja, spór Filioque, różnice religijne, różnice organizacyjne, Rzym od IX dążył do podporządkowania sobie wschodu
Filioque – sformułowanie zawarte w katolickiej wersji wyznania wiary tzw „kredo”, „qui ex patre Filioque procedit”-który od Ojca i Syna pochodzi. Formuła ta odzwierciedla dogmat osób boskich, Boga Ojca i Syna i podkreśla równość trzech osób boskich w trójcy.
Unia brzeska - unia kościelna zawarta w roku 1596 między częścią biskupów prawosławnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów a Kościołem katolickim na synodzie w Brześciu.
Miała na celu podporządkowanie Kościoła prawosławnego jurysdykcji papieskiej na terenach Rzeczpospolitej, przy zachowaniu przez Kościół prawosławny dotychczasowego obrządku. Za unią opowiedziała się większość hierarchii prawosławnej, w tym metropolita kijowski i halicki Michał Rahoza. Przeciwko Unii było dwóch biskupów prawosławnych, za Unią opowiedziało się sześciu biskupów.
Przyczyną zawarcia unii była chęć uniknięcia wpływu niedawno utworzonego patriarchatu moskiewskiego na prawosławną hierarchię Rzeczpospolitej Obojga Narodów, oraz chęć przeprowadzenia reform w łonie kościoła prawosławnego.
Kościół unicki (Unici) - chrześcijańska wspólnota wyznaniowa, która przyłączyła się do Kościoła katolickiego na podstawie wzajemnej umowy wyznań i zachowując własny ryt liturgiczny, przyjmuje jednocześnie prymat papieża. Obok uznania prymatu papieża warunkiem koniecznym zawarcia unii jest istnienie sukcesji apostolskiej we wspólnocie aspirującej do katolicyzmu oraz apostolskiego symbolu wiary. Kościoły unickie zachowują częściową lub pełną (sui iuris) autonomię co do własnej organizacji - zależnie od ustaleń umowy.
Kościoły greckokatolickie - zbiorcza nazwa Kościołów (Cerkwi) katolickich tradycji wschodniej. Określenie "greckokatolicki" pozwala odróżnić je od innych tradycji katolickich - przede wszystkim od rytu "łacińskiego". Kościoły greckokatolickie należą do katolickich Kościołów wschodnich będąc jednocześnie częścią Kościoła katolickiego.
Kościoły greckokatolickie powstawały z reguły w drodze unii części Cerkwi prawosławnej z Kościołem katolickim a dokładniej mówiąc rzymskokatolickim, jednak nie wszystkie - Kościół greckokatolicki południowych Włoch nie musiał zawierać unii, gdyż nigdy nie zerwał kościelnej jedności z rzymską stolicą patriarszą (podobnie jak Kościół maronicki). Tak więc Kościołów greckokatolickich nie należy utożsamiać automatycznie z Kościołami unickimi ani tym bardziej ze wszystkimi wschodnimi Kościołami katolickimi.
Nikon reforma 1652 ogłosił zamiar przeprowadzenia reformy cerkiewnej, która miała za zadanie upodobnić rosyjską cerkiew do innych cerkwi prawosławnych (np. greckiej, serbskiej, bułgarskiej czy ukraińskiej). Chodziło mu o konkretne uporządkowanie wielu spraw z dziedziny obrzędowości i liturgii, jakie na przestrzeni wielu wieków uległy zrożnicowaniu pomiędzy Rosją a pozostałymi krajami prawosławnymi. Chodziło o kilka drobnych różnic: sposób żegnania się (Rosjanie czynili to dwoma palcami a Grecy trzema), słowo Alleluja (Rosjanie podczas Mszy Świetej wymieniali je dwa razy a Grecy trzykrotnie), procesje wokół świątyni (Grecy chodzili zgodnie z ruchami słońca a Rosjanie na odwrót), ilość chlebów (prosfor) używanych podczas Eucharystii (Grecy używali pięciu a Rosjanie siedmiu), sposób wypowiadania imienia Jezus (Rosjanie do tej pory pisali Isus a Grecy Jisus)
Staroobrzędowcy, starowierzy, starowiercy, raskolnicy, lipowanie (ros. старообрядчество) - odłam prawosławia, powstały w Rosji, w wyniku sprzeciwu wobec reform patriarchy Nikona w 1652 roku.
Patriarchat Konstantynopolitański (Ekumeniczny) - starożytny Kościół, którego początki sięgają czasów apostolskich. Zgodnie z Tradycją, został on założony przez apostoła Andrzeja, który głosił Ewangelię w Azji Mniejszej, w okolicach Morza Czarnego, Tracji i Achai. W ciągu stuleci Kościół Bizancjum odgrywał i wciąż odgrywa bardzo znaczącą rolę w prawosławnym świecie. Od czasów wielkiej schizmy w 1054 roku, patriarcha ekumeniczny jest honorowym przywódcą Prawosławia, noszącym tytuł „ primus inter pares”. Jego rolą jest inicjowanie i koordynowanie działań pomiędzy Kościołami lokalnymi, zwoływanie panprawosławnych soborów i spotkań oraz prowadzenie dialogu z przedstawicielami innych wyznań i religii. Od 1991 roku, na czele Kościoła stoi patriarcha Bartłomiej I noszący tytuł Arcybiskupa Konstantynopola Nowego Rzymu i Patriarchy ekumenicznego
Patriarchat jerozolimski, Kościół Jerozolimski – tradycyjna i popularna nazwa lokalnej wspólnoty chrześcijańskiej w Jerozlimie.
Pierwsza wspólnota powstała bezpośrednio po śmierci Jezusa z Nazaretu, w roku 30 lub 33, i tworzyli ją judeochrześcijanie, a potem poganochrześcijanie pod przywództwem najpierw apostołów, potem Jakuba Sprawiedliwego.
Początkwo wspólnota ta miała podstawowe znaczenie dla Kościoła czego dowodem może być narada apostołów zwana Soborem jerozolimskim, dlatego chrześcijanie uważają Kościół Jerozolimski za Kościół Matkę.
Do roku 135 Kościół Jerozolimski miał charakter czysto żydowski. Po tej dacie, w związku z wygnaniem Żydów z Jerozolimy, wspólnota chrześcijańska tego miasta została powtórnie sformowana przez rzymskich kolonistów. W 451 Kościół jerozolimski został podniesiony do godności patriarchatu. W 1099 r. doszło do podziału urzędu patriarchy Jerozolimy pomiędzy patriarchę prawosławnego i łacińskiego.
Patriarchat Antiochii(nic nie było) Patriarcha Antiochii – tradycyjny tytuł przysługujący biskupowi Antiochii.
W wyniku podziałów w kościele można mówić o następujących patriarchach Antiochii:
łaciński patriarcha Antiochii, melchicki patriarcha Antiochii, maronicki patriarcha Antiochii, prawosławny patriarcha Antiochii, syryjsko-katolicki patriarcha Antiochii, syryjsko-prawosławny patriarcha Antiochii.
Prawosławny patriarchat Aleksandryjski – jeden z patriarchatów w Kościele prawosławnym, historycznie trzeci po Rzymie i Konstantynopolu. Przed ustanowieniem patriarchatu w Konstantynopolu zajmował drugie miejsce, po Rzymie, a przed Antiochią. Historia Kościoła w Aleksandrii sięga czasów apostoła i ewangelisty Marka, który ewangelizował w Egipcie, zakładając pierwsze w Afryce biskupstwo.
Kolejno powstające prawosławne Cerkwie autokefaliczne powoływały własnych patriarchów. Obecnie istnieją prawosławne patriarchaty rumuński (od 1925), bułgarski (od 1953), gruziński (1012-1811 i od 1917), serbski (1346-1459, 1577-1766 i od 1920).
Autokefalia - niezależność krajowych kościołów, zwłaszcza w prawosławiu, a także innych o ustroju episkopalnym (m.in. starokatolickich i anglikańskich)
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny - jeden z kanonicznych Kościołów prawosławnych, obejmujący swoją jurysdykcją wszystkie parafie prawosławne na terenie Polski. Kościół liczy 506 tys. wiernych i jest drugim pod względem liczebności Kościołem w Polsce. Opiece tego kościoła podlegają także prawosławni z Brazylii i jedna parafia na Sardynii.
Grecki Kościół Prawosławny to jeden z kanonicznych Kościołów prawosławnych. Liczbę wiernych należących do tego Kościoła szacuje się na 10 milionów. Skupia on większość prawosławnych mieszkańców Grecji. Do Kościoła tego należą również niektóre parafie prawosławne w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, skupiające przeważnie grecką diasporę.
Kościół Prawosławny Czech i Słowacji, Kościół Prawosławny Ziem Czeskich i Słowacji, Czeski i Słowacki Kościół Prawosławny - jeden z kanonicznych kościołów prawosławnych. Autokefaliczna cerkiew, której podlegają parafie prawosławne na terenie Czech i Słowacji. Do 1993 roku nosił nazwę Kościoła Prawosławnego Czechosłowacji
10. Chrześcijaństwo: religia monoteistyczna i rodzina związków wyznaniowych głoszących nauczanie o mesjaństwie i synostwie Bożym Jezusa Chrystusa, jego męczeńskiej i odkupieńczej śmierci oraz zmartwychwstaniu. Świętą księgą chrześcijan jest Biblia. Największa religia na świecie pod względem liczby wyznawców (około 1/3 ludności świata). Odłamy: Anglikanizm: odłam chrześcijaństwa (podobny do protestantyzmu), który powstał w Anglii w XVI wieku. Anglikanizm w części wywodzi się z tradycji protestanckiej, jednak w dużym stopniu zachował teologiczną więź z katolicyzmem.Pierwszą głową Kościoła anglikańskiego był Henryk VIII – zlikwidował on zakony, zagarnął dobra kościelne, pozostawił hierarchię kościelną, zniósł celibat, zachował kult świętych, liturgia prowadzona była w języku angielskim. • Źródłem objawienia i najwyższym autorytetem jest Biblia, interpretowana w oparciu o Tradycję, w świetle danego człowiekowi przez Stwórcę rozumu. Uznano dogmaty czterech pierwszych soborów ekumenicznych. Tradycyjne konfesyjne stanowisko wyrażają Artykuły Wiary. • Uznano, że Jezus Chrystus jest obecny w Eucharystii w sposób symboliczny. • Uznano zasadę usprawiedliwienia przez wiarę oraz wyboru człowieka przez Boga, kładąc nacisk na: pracę człowieka nad sobą, wolną wolę i łaskę Bożą. Arianizm: doktryna teol. Ariusza z IV w., negująca współistotność i równość osób Trójcy Świętej oraz boskość Chrystusa; zwalczany jako herezja przez wielu Ojców Kościoła, potępiony na soborach. Badacze Pisma Świętego- wyszli z założenia, że prawdy religijnej nie należy szukać w tradycjach i dogmatach chrześcijaństwa, ale wyłącznie w Biblii. Odrzucili naukę o boskości Jezusa, Trójcy, duszy nieśmiertelnej, piekle ognistym i przyszłym spaleniu Ziemi. Przyjęli naukę o okupie Jezusa Chrystusa, o odrodzeniu na ziemi Raju, wyznawali poglądy millenarystyczne. Swiadkowie Jehowy– Zarejestrowany Związek Wyznania Świadków Jehowy) – związek wyznaniowy głoszący, że jedynym Bogiem jest Jehowa i oczekujący na zbliżający się Armagedon. Świadkowie Jehowy wierzą, że wyłącznie Biblia jest Słowem Bożym Bóg: Świadkowie Jehowy wierzą w Jednoosobowego Boga, Jehowę i oddają tylko jemu cześć, jako jedynemu prawdziwemu Bogu. Nie wierzą, że Ojciec, Syn i Duch Święty są hipostazami Trójosobowego Boga. Katolicyzm: największa grupa wyznań chrześcijańskich i doktryna teologiczna głoszona przez Kościoły: rzymskokatolickie, wschodniokatolickie, tradycyjnokatolickie, starokatolickie część kościołów anglikańskich, liberalnokatolickich i niezależnych oraz całokształt implikowanych przez tę doktrynę typów religijności, postaw wobec świata, struktur światopoglądowych, ideologii społecznej i politycznej, występujących w różnych środowiskach katolickich. Odłamy: rzymsko katolicyzm: największa liczebnie część Kościoła katolickiego, mająca własną, odrębną tradycję liturgiczną oraz własną i odrębną strukturę. Głową Kościoła rzymskokatolickiego jest biskup Rzymu czyli papież. Sedewakantyzm: hipoteza teologiczna, mająca niewielkie grono zwolenników szczególnie na Zachodzie i Dalekim Wschodzie, według której wszystkie osoby które zasiadają na tronie papieskim od czasu śmierci Piusa XII w 1958 roku, są antypapieżami. Istnieją także nieco starsze sedewakantystyczne opinie teologiczne, sięgające XIX wieku. Kościoły wschodnie – zbiorcza nazwa Kościołów chrześcijańskich mających swoje korzenie na terenach starożytnych patriarchatów: Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy. Właściwe Kościoły wschodnie dzielą się na trzy grupy powstałe na skutek różnych interpretacji dogmatów chrystologicznych. Mormoni – członkowie Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (ang. The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints – w krajach anglojęzycznych przyjął się skrót LDS). Nazwa „mormoni” nie jest ich oficjalną nazwą, lecz jedynie nazwą potoczną, która pochodzi od Mormona, proroka-kronikarza, który według wyznawców streścił obszerne zapisy ludów zamieszkujących w dawnych czasach kontynenty amerykańskie. Księga Mormona została wg mormonów drogą objawienia przetłumaczona przez uważanego przez nich za proroka Josepha Smitha, Jr. Miał on doznać objawienia, w którympoinstruowano go o odrzuceniu przez Boga wszystkich ówczesnych Kościołów. Księga Mormona ukazała się drukiem w roku 1830. Liczba wyznawców tego wyznania w Polsce wynosi około 1500 osób. Prawosławie, ortodoksja, potoczne określenie wschodniobizantyjskiego chrześcijaństwa, które jest dosłownym starosłowiańskim tłumaczeniem greckiego terminu ortodoksja - "prawowierność". Używane zarówno we wschodniej, jak i zachodniej części starożytnego cesarstwa rzymskiego już od poł. II w. dla nazwania prawdziwej wiary./// Ostateczne rozdzielenie Kościoła wschodniego - prawosławnego i zachodniego - Kościoła katolickiego dokonało się w 1054, kiedy papież Leon IX wykluczył z Kościoła patriarchę Konstantynopola, Michała Cerulariusza, w wyniku odrzucenia przez Kościół wschodni dogmatów katolickich przyjętych w 787 na VII soborze powszechnym w Nicei.// Patriarcha Konstantynopola już w 1920 ogłosił wstępny program działania zmierzający w kierunku zjednoczenia Kościołów chrześcijańskich. Po II wojnie światowej prawosławie włączyło się w prace Światowej Rady Kościołów. W 1964 doszło do pierwszego spotkania patriarchy Konstantynopola Athenagorasa z papieżem Pawłem VI, podczas którego wyrażono wolę współpracy.
W listopadzie 1979 papież Jan Paweł II złożył oficjalną wizytę patriarsze Dymitriosowi w Konstantynopolu. Obaj uczestniczyli zarówno w nabożeństwie katolickim, jak i prawosławnym. W 1983 na zgromadzeniu generalnym Światowej Rady Kościołów wyznawcy prawosławia wystąpili z pakietem inicjatyw pokojowych i rozbrojeniowych.// prawosławie wyznaje ponad 180 mln ludności, w tym na terytorium byłego ZSRR 80 mln. Protestantyzm: na świecie żyje 590mln protestantów (2 miejsce zaraz po katolicyzmie wśród chrześcijan) jeden z głównych kierunków chrześcijaństwa, składający się z wyznań religijnych powstałych głównie na skutek ruchów reformacyjnych wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego rozpoczętych w XVI wieku przez wystąpienie Marcina Lutra. Sam termin „protestantyzm” pochodzi od protestu złożonego przez luteranów 6 księstw i 14 miast w 1529 roku podczas sejmu w Spirze przeciw uchwale zabraniającej przechodzenia na luteranizm. Główna różnic między katolicyzmem a protestantyzmem leży w rozumieniu pisma świętego. Adwentyzm (łac. adventus – ‘przyjście’) – nurt wyznań chrześcijańskich obejmujący Kościoły protestanckie wywodzące się lub nawiązujące do amerykańskiego przebudzenia eschatologiczno-mesjanistycznego w łonie ewangelicznego chrześcijaństwa, któremu przewodził baptystyczny pastor William Miller. Cechą wyróżniającą doktrynę adwentystyczną spośród reszty protestantyzmu jest akcentowanie zbliżającego się powtórnego przyjścia Jezusa Chrystusa na Ziemię, które zakończy historię obecnego świata. Wyznawcy adwentyzmu to adwentyści. Anabaptyzm (z gr. anabaptizein - "na nowo chrzcić"), nowochrzczeńcy - radykalny nurt w reformacji XVI w. Anabaptyści byli zróżnicowanym ruchem. Łączyło ich odrzucanie chrztu dzieci (który ich zdaniem chrztem nie był) oraz pogląd o konieczności zasadniczej zmiany życia społecznego w celu powrotu do ideałów pierwotnego chrześcijaństwa. Religijny kult anabaptystów odznaczał się prostotą - zrezygnowali z przedmiotów kultu (obrazy, ołtarze, budynki sakralne). Mennonici – chrześcijańskie wyznanie protestanckie o charakterze ewangelikalnym, powstałe w roku 1539 w Holandii. Jeden z nurtów anabaptyzmu, wywodzący nazwę od swego założyciela – Menno Simmonsa. Amisze - chrześcijańska wspólnota protestancka wywodząca się ze Szwajcarii, konserwatywny odłam mennonitów żyjący w USA. Baptyzm - nurt chrześcijaństwa należący do protestantyzmu, akcentujący indywidualizm w relacji do Boga i nadrzędną rolę Pisma Świętego (66 ksiąg Starego Testamentu). Zbawienie nie jest według baptystów osiągalne na podstawie uczynków, lecz jedynie łaską Boga przez osobistą wiarę w zbawcze dzieło odkupienia z grzechu poprzez ofiarę Jezusa Chrystusa. Baptyści udzielają chrztu wyłącznie tym, którzy świadomie wyrażają żal za grzechy i wyznają wiarę w Chrystusa. Akcentują autonomię poszczególnych zborów, są też zwolennikami rozdziału kościoła i państwa. Kalwinizm to jedna z ważniejszych doktryn i wyznań protestanckich. Kalwinizm zaliczany jest do ewangelicyzmu historycznego tj. wyznań wywodzących się wprost z reformacji. Kalwinizm wywodzi się z reformacji szwajcarskiej, której działaczem był m.in. Huldrych Zwingli. Ostateczną postać nadał jej Jan Kalwin. Kalwinizm odegrał znaczną rolę w formowaniu się wielu ruchów protestanckich: purytanów, hugenotów, anabaptystów, szkockich prezbiterian. Obecnie stanowi dominujące wyznanie w Szkocji, oraz wielu kantonach Szwajcarii. Luteranizm – doktryna teologiczna i chrześcijański ruch reformacyjny, zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku (za datę jego rozpoczęcia uważa się rok 1517). Stanowi jeden z nurtów protestantyzmu i ewangelicyzmu. Odrzucenie dogmatów ustanowionych przez sobory i papieży z wyjątkiem wniosków czterech pierwszych soborów powszechnych; tylko Pismo Święte jest źródłem objawienia (zasada sola scriptura). Głową kościoła Jezus Chrystus. Metodyzm - nurt chrześcijaństwa zapoczątkowany jako wewnętrzny ruch ożywienia wewnątrz kościoła anglikańskiego (pod wpływem pietyzmu), kierowany przez Johna Wesleya i jego brata, Charlesa. Podstawą doktrynalną, obok Biblii stanowią pisma Johna Wesleya. Pentekostalizm (ruch zielonoświątkowy) - kierunek w chrześcijaństwie wyrosły i zakorzeniony w ewangelikalnym protestantyzmie. Powstał w USA w 1901, kładzie duży nacisk na osobiste przeżywanie wiary oraz dary Ducha Świętego - w tym prorokowanie, uzdrawianie chorych (np. przez nałożenie rąk i modlitwę), dar glosolalii (tj. "mówienia językami", chodzi tu o języki, których osoba mówiąca nie zna i nie może znać)[1], wypowiadane w innym stanie świadomości (wspomniane w rozdziale 12 Pierwszego Listu do Koryntian). Pentakostalizm szerzej pojęty obejmuje także ruch charyzmatyczny, który często nie wyodrębnił się w oddzielne wspólnoty, działając w łonie Kościołów katolickich (np. Odnowa w Duchu Świętym) oraz protestanckich. Starokatolicyzm - treść nauczania Kościołów starokatolickich, całość przyjętych w nim zasad odnoszących się do wiary, moralności, życia religijnego i funkcjonowania Kościoła. Najwięcej starokatolików mieszka na terenie Stanów Zjednoczonych, Kanady, Niemiec, Austrii i Szwajcarii. Na terenie Polski żyje ok. 45 tys. starokatolików. Mariawityzm: doktryna teologiczna i grupa wyznań chrześcijańskich oparta o objawienie Miłosierdzia Bożego, którego dostąpiła polska zakonnica Feliksa Kozłowska, która po objawieniach w 1893 roku podjęła misję uzdrowienia polskiego duchowieństwa. Wspólnota mariawicka wyłoniła się w Polsce na przełomie XIX i XX wieku, z ówczesnego Kościoła rzymskokatolickiego, zachowując jego zwyczaje i praktyki pobożnościowe. Mariawityzm jest wyznaniem oryginalnie polskim, wywodzącym się organizacyjnie z ruchu honorackiego i powstał w kręgu Kościoła rzymskokatolickiego. Współcześnie około 50 - 400 tysięcy chrześcijan przyznaje się do wyznania mariawickiego. Polskokatolicyzm - doktryna teologiczna i wyznanie chrześcijańskie oparte o polskie tradycje religijne i kulturalne. Sam termin "polskokatolicyzm" powstał z przymiotnika przez analogię do słowa "katolicyzm". Współcześnie 80 tysięcy chrześcijan przyznaje się do wyznania polskokatolickiego.
11. Judaizm – religia monoteistyczna, ukształtowana w II tysiącleciu p.n.e.; stanowi religię narodową Żydów. Jest też pierwszą religią abrahamową. Jej wyznawcy znajdują się na całym świecie, ale obecnie jest ich najwięcej w Stanach Zjednoczonych - 5,6 mln i Izraelu - 4,7 mln. Podstawą judaizmu jest wiara w jednego Boga (osobowego, niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego nie tylko stwórcą świata, ale także jego stałym "nadzorcą", czy też "opiekunem". Bóg ten zawarł z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za podporządkowanie się nakazom Boga. Z judaizmu wywodzi się chrześcijaństwo.
Islam (arab. الإسلام macie się jego nauczyć J) – religia monoteistyczna, założona przez Mahometa, druga na świecie pod względem liczby wyznawców po chrześcijaństwie.
Słowo islam w języku arabskim oznacza poddanie się Bogu. Apologeci i misjonarze muzułmańscy wywodzą często słowo islam od słowa salām - pokój.
Islam był początkowo religią ludów arabskich, jednak szybko rozprzestrzenił się na inne narody. Początkowym celem islamu i nauczania proroka Mahometa było połączenie wszystkich ludów arabskich w jedną wielką rodzinę muzułmańską (arab. muslim ajadani), jednak z czasem rozprzestrzenił się na cały świat. Obecnie liczba muzułmanów na świecie wynosi ok. 1,2 mld.
Za ostatniego proroka islam uznaje Mahometa (Muhammada - wielu muzułmanów uważa, iż imienia proroka nie tłumaczy się na inne języki), a za ostatnią objawioną księgę - Koran. Przed Mahometem Allah miał zesłać wielu innych proroków, wśród nich Adama, Abrahama (arab. Ibrahim), Mojżesza (arab. Musa) i Jezusa (arab. Isa). Jednak zawarte w Koranie objawienie ma stanowić ostateczne i niezmienne przesłanie Boga do ludzi. Islam jest uważany przez wyznawców za trzecią (po judaizmie i chrześcijaństwie) i ostateczną religię objawioną. Jest obecnie drugą (po bahaizmie) najszybciej rozwijającą się pod względem liczby wiernych dużą religią światową.
Zaratusztrianizm (Zoroastryzm, ) - jedna z najstarszych, wciąż istniejąca religia monoteistyczna założona przez Zaratusztrę (jego życie różni badacze umieszczają gdzieś pomiędzy XIII a połową VI w. p.n.e., przy czym większość przyjmuje że żył on ok. 1000 r. p.n.e., w północno-wschodnim Iranie. Religia ta wywodzi się z pierwotnych wierzeń ludów indoeuropejskich, żyjących na terenach obecnego północnego Iranu. Muzułmanie nazywają jej wyznawców czcicielami ognia.
Zaratusztrianizm był religią państwową w istniejącym na terenie współczesnego Iranu i Iraku imperium Sasanidów. Wywarł on silny wpływ na judaizm, chrześcijaństwo i islam. Takie podstawowe zasady tych religii jak Sąd Ostateczny, wędrówka duszy po śmierci do piekła lub nieba, wiara w diabła i nadejście mesjasza są w dużym stopniu zapożyczone od zaratusztrianizm
12. Hinduizm-Religię tę wyznaje około 640 mln ludzi mieszkających głównie w Indiach, ale również poza tym krajem w Pakistanie, Śri Lance, w Indonezji na Bali, w Myanmar (Birma), także w Ameryce Południowej. Kształtowała się w indyjskim kręgu kulturowym od około V w. p.n.e.Hinduizm –jest religią głoszącą, że przeznaczenie człowieka i jego los związane są ze wszechświatem. Każdy człowiek odradza się na ziemi w kolejnych wcieleniach poprzez wędrówkę dusz. Jest tzw. Reinkarnacja. Z tym pojęciem wiąże się charakterystyczny dla hinduizmu system kastowy. Właśnie reinkarnacja jest jedyną formą awansu społecznego, który zależy od wypełnienia zadań w swoim życiu doczesnym. Z tego powodu śmierć w hinduizmie przyjmuje się spokojnie, a nawet z radością. Buddyzm- jest ścieżką praktyki i rozwoju duchowego umożliwiającą Wgląd w istotę życia. Tradycja buddyjska przez ponad dwa tysiąclecia swego istnienia zgromadziła zasoby doświadczenia, z których może czerpać każdy, kto chce podążać ścieżką prowadzącą ku Oświeceniu. Brak Boga stwórcy w buddyzmie sprawia, iż często nie uważa się go za religię w utartym w naszym kręgu kulturowym znaczeniu tego słowa. Podstawy buddyzmu są łatwe do zrozumienia i zastosowania: nic na świecie nie jest stałe lub niezmienne; nasze działania pociągają za sobą skutki; w każdej sytuacji możliwa jest zmiana.. Naucza praktycznych metod, takich jak medytacja, dzięki którym możemy wcielić w życie jego nauki, wziąć odpowiedzialność za własne życie, zmienić się na lepsze, rozwinąć w sobie świadomość, współczucie oraz mądrość. Na świecie jest około 350 milionów buddystów. Dźinizm, dżinizm, indyjski system religijno-etyczny. Powstał w VIII w. p.n.e. Za jego twórcę uważa się Parśwę (Parśwanatha) Na przełomie VI i V w. p.n.e. nauki Parśwy zreformował i rozwinął Wardhamana Mahawira, zwany Dźiną ("Zwycięzcą"), od którego przydomka pochodzi nazwa religii. Dźinizm należy do tzw. darśan nieortodoksyjnych, co znaczy, że nie uznaje autorytetu objawienia. Odrzuca też istnienie Boga, stwórcy i władcy świata, choć dopuszcza istnienie wielu bogów, przyznając im pewien stopień doskonałości, ale odmawiając nieśmiertelności - wg dźinistów kosmos i życie nie mają początku ani końca, a biegiem wypadków w świecie rządzi karman. Sikhizm – religia powstała w XV wieku w Indiach w prowincji Pendżab. Jej założycielem był Guru Nanak. Obecnie na świecie jest ok. 24 milionów wyznawców tej religii (sikhów) – żyją oni głównie w indyjskim Pendżabie, Religia ta jest przeciwna wojnom religijnym. Nie chce dzielić ludzi na muzułmanów, hinduistów, chrześcijan. Uważa, że Boga można kochać nazywając go Allahem, Jahwe, Kryszną itp. Sikhizm jest rodzajem kompilacji islamu i hinduizmu. Z islamu pochodzi nie posiadający żadnego wizerunku ani wcieleń Bóg, który jednak posiada „miliony imion”. Z hinduizmu pochodzą praktyki medytacyjne, wiara w możliwość uzyskania bezpośredniej łączności z Bogiem poprzez medytację prowadzącą do oświecenia, wiara w reinkarnację, i wreszcie wiele innych, zewnętrznych przejawów kultu.ywając go Allahem, Jahwe, Kryszną itp. Konfucjanizm - system filozoficzno-religijny zapoczątkowany w Chinach przez Konfucjusza w V wieku p.n.e., a następnie rozwinięty m.in. przez Mencjusza (konfucjanizm idealistyczny) i Xunzi (konfucjanizm realistyczny) w III wieku p.n.e. Konfucjanizm głosi, że zbudowanie idealnego społeczeństwa i osiągnięcie pokoju na świecie jest możliwe pod warunkiem przestrzegania obowiązków wynikających z hierarchii społecznej oraz zachowywania tradycji, czystości, ładu i porządku. Dokładne określenie, czy konfucjanizm jest religią, czy filozofią jest trudne. Według europejskich kryteriów jest to mieszanka pojęć religijnych, społecznych, ekonomicznych, etycznych i obyczajowych tworzących spójny, choć nie do końca zdefiniowany światopogląd. Taoizm- był jednym, obok konfucjanizmu, z dwóch najważniejszych systemów filozoficzno–religijnych w Chinach. Taoizm religijny – w przeciwieństwie do względnie ortodoksyjnego konfucjanizmu – był jednak otwarty na zapożyczenia z innych wierzeń. W różnych okresach otwierał się na elementy konfucjanizmu, szamanizmu, buddyzmu, chrześcijaństwa i manicheizmu Szintoizm- japoński politeistyczny system religijny, wg którego antropomorficzne bóstwa, tzw. kami, uosabiają siły natury, m.in.: słońce, księżyc, góry, wodę czy drzewa. Niektóre z nich zamieszkują przedmioty, np.: miecze, zwierciadła itp., inne mogą być ubóstwionymi przodkami. Kult kami łączy się ściśle z pojęciami świętego miejsca i świętego czasu.
13. MONIZM RELIGIJNO – POLITYCZNY
Wszystkie państwa antyczne basenu Morza Śródziemnego w momencie pojawienia się chrześcijaństwa odznaczały się monizmem religijno – politycznym, którego istotnym elementem było utożsamienie władzy religijnej i politycznej. Monarcha był jednocześnie głową państwa i najwyższym kapłanem, niekiedy przypisywano mu też boskie atrybuty. Wersje monizmu:
Wschodnia: dominacja pierwiastka religijnego nad politycznym (hierokracja). Przykładem może być państwo żydowskie, oparte na prawie Starego Testamentu
Zachodnia: element religijny włączony w strukturę polityczną i przyporządkowany jej; religia instrumentem polityki.
CEZAROPAPIZM
Normalizacja stosunków między państwem i Kościołem: przełomowe znaczenie edyktu mediolańskiego z 313 roku (Konstantyn Wielki i Licyniusz). Elementy:
Uznanie przez państwo wolności religijnej dla chrześcijan na zasadzie równości z wyznawcami innych religii; w ten sposób po raz pierwszy w dziejach państwo przejęło funkcję gwaranta wolności religijnej każdego człowieka.
Uznanie osobowości prawnej Kościoła Katolickiego – możność publicznego sprawowania kultu, zakładania stowarzyszeń religijnych, posiadania własnych świątyń i cmentarzy.
Celem tego dokumentu było osiągnięcie pokoju wewnątrz państwa wyjednanie przychylności ze strony najwyższego Boga (bez jego wyraźnego wskazania).
Cezaropapizm: system powiązania między państwem i Kościołem, w którym najwyższy organ władzy państwowej rości sobie prawo do supremacji nad władzą kościelną, nadzoru i kontroli nad działalnością Kościoła i ingerencji w jego sprawy wewnętrzne. Najpierw ukształtowany na wschodzie w Cesarstwie Bizantyjskim, potem w zachodnim Cesarstwie Rzymskim.
Cezaropapizm frankoński: koronacja Pepina Małego w 751 przez namaszczenie świętymi olejami (przekonanie, że władza królewska pochodzi od Boga) Głównym celem tej nowej polityki było zjednoczenie całego świata chrześcijańskiego poprzez skupienie w osobie cesarza władzy świeckiej i duchowej. Cezaropapizm ten różnił się tym od wschodniego, że tu cesarz, zamiast traktować Kościół instrumentalnie, sam oferował swą władzę jako instrument do wykorzystania przez Kościół. Przypisywał sobie jednak władzę stanowienia prawa w materii kościelnej (sprawy dyscyplinarne, liturgiczne i dogmatyczne). Ustanowiony został zbiór ustaw, Capitularia Carolinga, sporządzony przez opata Anegiusza de Fontanella, podzielony na dwie części: capitularia ecclesiastica (dot. materii kościelnej)i capitularia monudana (dot. materii świeckiej). Cesarz nadawał też stanowiska kościelne oraz majątki.
Cezaropapizm germański: przełomowym momentem dla powstania tego nurtu była koronacja Ottona I w 962 roku (w Rzymie, przez Jana XII). Idea odrodzenia cesarstwa rzymskiego i zjednoczenia obu cesarstw – wschodniego i zachodniego. Ingerowaniu w wewnętrzne sprawy kościoła sprzyjał system feudalny (uzależniał dostojników kościelnych od władzy świeckiej); cesarze dążyli do podporządkowania sobie papieża (przysięga na wierność), usiłowali podejmować decyzje w kwestiach dogmatycznych i liturgicznych. To doprowadziło do kryzysu (symonia, inwestytura).
JURYSDYKCJONALIZM
Wraz z nadejściem reformacji, kryzysem autorytetu papieskiego, jednolita formacja chrześcijańska ukształtowana w średniowieczu rozpadła się. Władcy każdego z nowopowstałych protestanckich państw dążyli do stworzenia własnego Kościoła. Stąd powstanie nowej formy supremacji państwa nad Kościołem, zwanego jurysdykcjonalizmem.
Jurysdykcjonalizm protestancki: doktrynalna polemika, zapoczątkowana w 1517 roku przez Marcina Lutra, dała początek reformacji i powstaniu wielu kościołów protestanckich odłączonych od Kościoła Katolickiego. Luter głosił idee kapłaństwa powszechnego, odrzucił tradycję kościelną i autorytet hierarchii kościelnej. Kościół miał być wspólnotą czysto duchową. Odrzucenie przez reformatorów święceń kapłańskich szybko doprowadziło do podporządkowania ich kościołów władzy świeckiej. Monarcha traktowany był jak biskup, a kościoły poddane zostały jurysdykcji świeckiej.
Jurysdykcjonalizm katolicki: władcy katoliccy, podobnie jak protestanccy, rościli sobie prawo do władzy nad Kościołem w swoim państwie. Wprowadzono więc rozróżnienie na Kościół Katolicki jako instytucję uniwersalną i na Kościół znajdujący się w danym państwie. Monarcha katolicki otaczał taki Kościół swoją opieką, a duchownym przyznawał pewne przywileje. Uprawnienia władcy:
Ius protectonis, czyli prawo do obrony i opieki nad Kościołem (zrównanie kościelnych osób prawnych z małoletnimi, specjalne sankcje karne wymierzane przez władze za znieważanie religii)
Ius inspectionis, czyli prawo do nadzoru nad prawidłowym rozwojem i funkcjonowaniem Kościoła w życiu zewnętrznym (procesje, publikowanie książek, administrowanie majątkiem).
Ius cavendi, czyli prawo do kontroli nad niektórymi aktami władzy kościelnej (w tym ius placeti, czyli prawo do kontroli prewencyjnej nad aktami władzy kościelnej wydanymi przez biskupa lub papieża dla zapobieżenia wprowadzania zmian w Kościele niebezpiecznych dla życia publicznego oraz appellatio ad abusu, czyli prawo do rozpatrywania skarg, jakie wpłynęły przeciwko nadużywaniu władzy kościelnej)
Ius exclusivae, czyli prawo do zgłaszania zastrzeżeń przeciwko kandydatom urzędy kościelne.
Ius domini eminentis (domini supremi) czyli prawo do ograniczenia dysponowania przez Kościół własnym majątkiem.
Ius reformandi, czyli prawo do reformowania Kościoła. Zwalczanie herezji, zapobieganie schizmie itp. Władcy państw katolickich w ten sposób prześladowali swoich przeciwników politycznych.
Teoria pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym: na absolutyzujące tendencje władców Kościół zareagował potwierdzeniem zmodyfikowanej nieco teorii dualistycznej. Kościół nie mógł dłużej trzymać się starej teorii swej bezpośredniej władzy w porządku doczesnym; po odkryciu nowych lądów zaistniała potrzeba określenia granic władzy duchowej wobec ludów pogańskich na kontynencie amerykańskim.
Twórcą nowej teorii bezpośredniej władzy Kościoła był Robert Bellarmin (przed nim zajmowali się nią Tomasz de Vio, Franciszek de Vitoria, Franciszek Suarez). Papież ma władzę duchową, której przedmiotem są sprawy duchowe. Może jednak tę władzę wykonywać pośrednio na zasadzie wynikania także wobec spraw doczesnych (ale tylko wtedy, gdy sprawy te zostały włączone w cel ostateczny człowieka). W zasięg władzy papieża wchodzą też sprawy mieszane, wchodzące jednocześnie w zakres władzy świeckiej i duchownej. Zasady:
Założenie, że ludzkość poddana została dwóm władzom na zasadzie równości.
Zasada odpowiedzialności wszystkich ludzi (tak jednostek, jak społeczności czy nawet państw) wobec Boga. Stąd władza państwowa nie może nakazywać swym podwładnym działań niezgodnych z prawem Bożym lub ustawami kościelnymi; państwo powinno sprzyjać Kościołowi w osiąganiu jego celów duchowych; Kościół jest wreszcie upoważniony do oceny działalności podejmowanej przez władze państwowe w sprawach doczesnych z punktu widzenia poszanowania prawa Bożego (w tym unieważniania niezgodnych z nim ustaw państwowych).
Konieczne jest ustanowienie pozytywnych norm wyznaczających relacje między Kościoła a państwem ze względu na związek między nimi w sprawach mieszanych.
Kościół wobec cezaropapizmu: wykształciły się dwie teorie:
Zasada poszanowania autonomii wobec dwóch władz - duchowej i doczesnej: trwało od IV do X wieku. Pierwszym biskupem, przeciwstawiającym się władzy świeckiej, był św. Ambroży – powinna mieć miejsce synteza między rzymską kulturą prawną a doktryną chrześcijańską; władza kościelna i świecka wzajemnie powinny udzielać sobie pomocy, wiara katolicka jest czynnikiem spajającym je od wewnątrz. Św. Augustyn mówił o dwóch państwach: Bożym i szatana. Konieczność współdziałania dwóch rodzajów władzy, nie powinny ingerować nawzajem w swe wewnętrzne sprawy. Władze świeckie mogły jednak karać heretyków.Synod w 372 proklamuje wiarę w prymat Biskupa Rzymu w Kościele powszechnym. Papież Leon I mówił o konieczności rozgraniczenia dwóch władz przy jednoczesnej współpracy między nimi. Papież Gelazy I sformułował doktrynę dualizmu chrześcijańskiego w relacjach między władzą polityczną a duchową. Dwie najwyższe władze powinny być rozróżnione; jednocześnie powinny sobie nawzajem podlegać we właściwych sprawach (świecka w sprawach religii Kościołowi, Kościół w sprawach ziemskich władzy świeckiej); istnieje rozgraniczenie kompetencji cesarza w sprawach doczesnych od kompetencji papieża w sprawach duchowych; należy też wykluczyć koncentrację dwóch władz w jednym podmiocie. Cesarze jednak z biegiem czasu nie bardzo przejmują się tymi zasadami, co w końcu doprowadza do ostrego konfliktu i powstania dwóch odłamów chrześcijaństwa. Zachodni zdołał obronić się przed przeważająca rolą władzy świeckiej, zaś w jego łonie wykształciły się dwa ruchy: umiarkowany (głoszący poglądy Gelazego) oraz skrajny (wyższość władzy duchowej nad świecką).
Teokracja papieska – teoria władzy Kościoła w porządku doczesnym (papocezaryzm). Zapoczątkował ten ruch Grzegorz VII, kontynuowali Innocenty III, Innocenty IV i Bonifacy VIII. Zasady tej władzy: Idea jednej społeczności chrześcijańskiej, utożsamianej jednocześnie z Kościołem i państwem. Pełna władza papieża, odejście od dualizmu. Papież posiada tą władzę jako pochodzącą bezpośrednio od Boga (teoria dwóch mieczy – przeciwko Malchusowi to symbol władzy doczesnej, przeciwko Annaszowi – duchowej. Papież używa miecza władzy duchowej, drugi zaś przekazuje cesarzowi, którego władza w tej interpretacji pochodzi od papieża). Stąd wyciągano następujące wnioski:
Władza państwowa musi być posłuszna wobec władzy kościelnej; tylko ta druga może regulować wzajemne stosunki.
Papież i wszystkie rzeczy podległe jego władzy są wyjęte spod władzy państwowejDuchowni i dobra kościelne nie mogą podlegać władzy świeckiej (np. nie muszą płacić podatków
14. Państwa wyznaniowe
Najstarszym modelem relacji między państwem a Kościołem jest państwo wyznaniowe. Wspólnym elementem tego typu państw jest ścisłe powiązanie między państwem i jednym spośród Kościołów; wyrazem tego jest uznanie w ustawie konstytucyjnej uprzywilejowanej pozycji jednej religii, bądź jednego z Kościołów. Konsekwencje takiego uznania wyrażają się w finansowaniu działalności Kościoła oficjalnego z budżetu państwa, oraz ograniczaniu wolności Kościoła oficjalnego i dyskryminacji innych kościołów.
Współcześnie państwami wyznaniowymi w Europie są: Grecja, Cypr, Finlandia, Norwegia, Dania, Wielka Brytania, Malta, San Marino, niektóre kantony Szwajcarii.
Państwa świeckie
Drugi model stosunków ustrojowych państwo-Kościół stanowią państwa świeckie. Zazwyczaj świeckość państwa jest utożsamiana z zasadą "oddzielenia Kościoła od państwa". Trzeba jednak stwierdzić, że jest to zasada jurydycznie nieostra, a politycznie bardzo elastyczna. Z tego powodu nie wpisywano jej do konstytucji państw europejskich Europy zachodniej. Natomiast zasada ta została wpisana do totalitarnej Konstytucji ZSRR, zwanej stalinowską (1936 r.), jako formuła "oddzielenia państwa od kościoła i szkoły od kościoła". Po 1989 r. pozostawiono ją w konstytucjach niektórych państw postkomunistycznych.
Normatywny sens państwa świeckiego jest określany przez dwie zasady, z których jedna ma sens negatywny, a druga pozytywny. Negatywny sens ma zakaz oficjalnego uznawania jednej religii lub jednego wyznania. Elementem pozytywnym jest zasada równouprawnienia wszystkich Kościołów, które rozwijają swą działalność na terytorium danego państwa. Wśród europejskich państw świeckich wyróżnia się: 1) model państwa radykalnie świeckiego, oparty na zasadzie separacji agresywnej wobec religii; 2) model państwa umiarkowanie świeckiego, oparty na zasadzie separacji przyjaznej, bądź skoordynowanej. Wśród państw umiarkowanie świeckich należy wyróżnić: demokratyczne państwa świeckie w Europie zachodniej i demokratyczne państwa świeckie w Europie środkowej i wschodniej, które przeszły transformacje z totalitaryzmu marksistowskiego do demokracji.
KLASYFIKACJA PAŃSTW ZE WZGLĘDU NA FORMĘ REGULACJI Z KOŚCIOŁEM
Wyróżnia się dwie formy:
1) System konkordatowy: kształtował się w kręgu kultury związanej z chrześcijaństwem zachodnim. Jest kompatybilny z systemem państwa świeckiego w systemie separacji skoordynowanej oraz państw wyznaniowych katolickich, Nie jest kompatybilny z systemem państw świeckich o separacji czystej i wrogiej.
2) Państwa bezkonkordatowe: określają swój stosunek do kościoła jednostronnie, w drodze ustawowej.
POJĘCIE SYSTEMU POWIĄZANIA
Historycznie powiązanie na linii państwo – Kościół przyjmowało różny kształt, od całkowitego podporządkowania religii świeckiej władzy, po rozdział funkcji państwa i Kościoła (przy ciągłym dążeniu do posiadania wzajemnych wpływów).
Charakterystyczną cechą systemu powiązania jest uznawanie i stosowanie kryteriów religijnych w sferze działalności publicznej. Poczynania władz państwowych poddawane są kontroli z punktu widzenia przestrzegania zasad moralnych i religijnych (wiele nakazów religijnych zyskuje sankcję prawa państwowego). Państwo wyznaniowe stwarza korzystne warunki do rozwoju idei i instytucji religijnych; występuje kościół państwowy, uprzywilejowany w stosunku do innych, silne są wpływy zasad i treści religijnych na działalność prawodawczą państwa.
System powiązania obowiązuje obecnie jedynie w niewielkiej liczbie państw, w których większość stanowią chrześcijanie oraz w wielu państwach o przewadze wyznawców islamu. W państwie wyznaniowym religia spełnia funkcje zarówno religijne, jak i ideologiczne, normotwórcze i polityczne.
CHARAKTER PAŃSTWA W SYSTEMIE POWIĄZANIA
Cechą charakterystyczną jest tu wyznaniowy charakter państwa. Przejawia się głównie przez w fakcie inspirowania działalności prawotwórczej przez zasady religijne. Wyznanie obywateli jest sprawą publiczną, którą interesuje się państwo. Konstytucja wprowadza zazwyczaj religię panującą (oficjalną). Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest zarezerwowanie niektórych stanowisk państwowych dla wyznawców tej religii (zazwyczaj głowa państwa – w Anglii, Norwegii, Szwecji, Danii; np. w Norwegii gabinet musi mieć 9 wyznawców religii panującej na ogólną liczbę 17).
Wpływ zasad i treści religijnych najlepiej widoczny jest w systemie edukacji; religia jest przedmiotem obowiązkowym w szkołach. Widać go również przy publicznych uroczystościach, modlitwach odmawianych w parlamencie, duszpasterstwie wojskowym itp. Również normy prawne wydawane przez państwo muszą być zgodne z przepisami religijnymi (głównie w krajach islamu). Wreszcie religia państwowa otoczona jest opieką i ochroną, zaś inne spotykają się czasem z dyskryminacją.
SYTUACJA PRAWNA ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH W SYSTEMIE POWIĄZANIA
Regulacja taka następuje na drodze jednostronnych aktów bądź dwustronnych porozumień. Forma jednostronna dominuje w państwach, gdzie religią panującą jest protestantyzm albo prawosławie. W kościołach prawosławnych niezależność organizacyjną podkreśla przymiotnik „autokefaliczny” w nazwie. Islam nie wykształcił struktur organizacyjnych podobnych do chrześcijańskich, gdyż bliskie powiązanie religii z instytucjami państwowymi powodowały przejmowanie przez państwo funkcji organizacyjnych.
W krajach, gdzie oficjalnym wyznaniem jest katolicyzm, wzajemne stosunki reguluje konkordat. Specyficzny charakter konkordatu wyjaśniają następujące teorie:
 teoria przywileju: podtrzymywana jeszcze w początkach XX wieku, wychodziła z założeń koncepcji hierokratycznych. Konkordat był to przywilej wydany przez papieża na rzecz danego państwa, ustalający zakres obowiązków wobec kościoła.
 teoria legalna: jej autorem był P. Hinschius. Wychodziła z założeń doktryny pozytywistycznej, uznającej państwo za jedyne źródło praw obowiązujących na jego terytorium. Powstała jako wyraz obrony przed wpływami kościoła. Państwo miało prawo jednostronnego wypowiedzenia konkordatu.
 teoria umowy międzynarodowej: konkordat jako układ dwustronny, którego stronami była Stolica Apostolska i dane państwo. Regulowały one stosunek państwa do kościoła tylko na obszarze jednej strony (państwa) oraz określały uprawnienia członków tego kościoła (obywateli państwa).
POWIĄZANIE NA PRZYKŁADZIE HISZPANII
System prawa wyznaniowego w Hiszpanii został zbudowany po śmierci Franco, wraz z formowaniem nowego ustroju społeczno – politycznego. Rzecznikiem był Kościół Katolicki oraz obóz władzy rządowej. Pierwszym aktem zmiany był układ z 16 lipca 1976, w którym Juan Carlos zrezygnował z przywileju mianowania biskupów oraz z 28 lipca, gdzie zniesiono sądownicze przywileje duchowieństwa. Ten sam układ stanowi też wstęp do układów szczegółowych dot. zagadnień prawnych, nauczania i spraw związanych z kulturą, opieki duchownej w siłach zbrojnych oraz spraw ekonomicznych.
POWIĄZANIE NA PRZYKŁADZIE WŁOCH
Konstytucja z 1947 uznaje, że wszystkie wyznania religijne są jednakowo wolne wobec prawa. Jednocześnie Kościół Katolicki zyskuje uprzywilejowaną pozycję (konkordat laterański z 11 II 1929, zmieniony w 1984). Zasady dokumentu:
 układanie stosunków między Kościołem a państwem w oparciu o wzajemne poszanowanie
 zharmonizowanie wszelkich regulacji stosunków państwowo – kościelnych z zasadami konstytucji i porządkiem prawnym państwa
 respektowanie i nienaruszalność konstytucyjnie zagwarantowanych praw i wolności obywatelskich
Porozumienie z 1984 zawiera jednak postanowienia ramowe, podejmujące najważniejsze sprawy. W następnych miesiącach opracowano: protokół dotyczący dóbr kościelnych we Włoszech, regulacji zobowiązań finansowych państwa oraz interwencji w sprawy majątkowe, a także układ dotyczący nauczania religii.
ISTOTA SYSTEMU ROZDZIAŁU
Idea przeciwstawna powiązaniu państwa ze związkami wyznaniowymi. Oznacza wyeliminowanie wpływów związków wyznaniowych i pierwiastków religijnych z życia publicznego. Geneza takiego rozdziału jest różna w poszczególnych państwach, choć najczęstszą przyczyną była zmiana systemu ustrojowego. Na zróżnicowanie profilu rozdziału w każdym państwie wpłynęły:
Struktura wyznaniowa ludności, tradycje historyczne, cele zwolenników wprowadzenia rozdziału, oddziaływanie rozwiązań systemu powiązań, mocno zakorzenionych w świadomości społecznej
WERSJE MODELOWE ROZDZIAŁU
 amerykański system tzw. separacji czystej. Formalne podstawy tego modelu zawarto w pierwszej poprawce do konstytucji (zakaz ustanawiania religii przez władze państwowe, zakaz ograniczania swobody praktyk religijnych). Wszelkie problemy rozwiązuje Sąd Najwyższy. Ochrona wolności religijnej przyjmuje tu głównie aspekt negatywny – ochronę jednostki przed przymusem i dyskryminacją.
 system tzw. separacji wrogiej w wersji francuskiej: powstał podczas rewolucji w latach 1789 – 1795 jako przeciwstawny do unii między tronem i ołtarzem. Kościół pozbawiony jest osobowości prawnej, a jedyną formą jego uczestnictwa w obrocie prawnym stanowią prywatne stowarzyszenia kultowe. Polega więc na maksymalnym ograniczeniu możliwości uzewnętrzniania przez ludzi wierzących swego wyznania.
 system tzw. separacji wrogiej w wersji sowieckiej: w miejsce religii wprowadzono tu oficjalną ideologię ateistyczną. Wszystkie kościoły zostały pozbawione osobowości prawnej (dekret Komisarzy Ludowych z 1918 roku). Dokonano laicyzacji szkolnictwa.
 system tzw. separacji skoordynowanej powstałej w Niemczech (obecnie w większości państw europejskich). Jej elementem jest uznanie osobowości publicznoprawnej kościołów, mających zakorzenienie w kulturze narodowej z racji wkładu wnoszonego do życia publicznego. Wg tych norm: - każdy kościół jest autonomicznym podmiotem zdolnym do stanowienia dla siebie norm prawnych i samodzielnego decydowania o swej działalności; - sprawy interesujące państwo i kościół mają być rozstrzygane w drodze dwustronnych układów
15. Skład wyznaniowy ludności II RP: 75%- Katolicyzm, (w tym 11,2% obrządek grekokatolicki), 10,5% prawosławie, 10,5% wyznanie mojżeszowe, 3,7% wyznanie ewangeliczne. Zapisy konstytucji marcowej: Jedną z najbardziej kontrowersyjnych kwestii podczas powstawania ustawy ,było określenie stosunku państwa do wyznań .Ostatecznie uznano uprzywilejowanie Kościoła katolickiego w kraju ( czego domagała się prawica), co istotnie naruszało zasadę wolności sumienia i wyznania. Złamanie tych zasad było też widocznie w przepisie mówiącym o obowiązku uczestnictwa na lekcjach religii katolickiej młodzieży do lat 18 . Konstytucja wprowadziła podział na związki wyznaniowe prawnie uznane i nie uznane. Położenie innych związków regulowane być miało na drodze ustawowej. Prawnie uznane związki wyznaniowe cieszyły się następującymi uprawnieniami: prawo urządzania publicznych nabożeństw, samodzielnego prowadzenia spraw wewnętrznych, posiadania majątku i funduszów, nauczania religii w szkołach państwowych.
Konstytucja kwietniowa powtórzyła zakres uprawnień z marcowej; usunięto jedynie inwokację oraz nakaz zobowiązujący państwo do niesienia „pociechy religijnej” osobom będącym w zakładach publicznych.
KONKORDAT Z 10 II 1925
Pertraktacje rozpoczęły się niedługo po uchwaleniu konstytucji i również nie obeszło się bez sporów między lewicą (będącą przeciwko ratyfikacji) oraz prawicą. Został ratyfikowany przez Sejm 27 III, Senat 23 IV. Stolica Apostolska podpisując konkordat dążyła do przeciwdziałania wprowadzeniu systemu rozdziału Kościoła i państwa. Państwo polskie dążyło zaś do zwiększenia swej pozycji w stosunkach międzynarodowych oraz do uznania granic.
Przywileje Kościoła: Kościół otrzymywał szeroką autonomię, swobodne wykonywanie władzy duchowej i jurysdykcji oraz administracji swymi sprawami i majątkiem zgodnie z prawem boskim i kanonicznym. Potwierdził strukturę organizacyjną Kościoła i podział na trzy obrządki: łaciński, greckokatolicki, ormiański. Biskupi, duchowni i wierni mogli bezpośrednio porozumiewać się ze Stolicą Apostolską. Biskupi mogli ogłaszać swoje nakazy i listy pasterskie bez żadnej kontroli ze strony państwa
16. 12.09.1945 – zerwanie konkordatu/Rząd Jedności Narodowej podjął uchwałę unieważniającą konkordat zawarty 10 lutego 1925 roku. Władze uzasadniały swój krok tym, że w ich przekonaniu Stolica Apostolska naruszyła go w czasie II wojny światowej.
Rzeczywiste przyczyny zerwania konkordatu miały charakter ideologiczny. Niedopuszczalne dla władz komunistycznych było obowiązkowe nauczanie religii we wszystkich publicznych szkołach, swobodne prowadzenie seminariów duchownych, jak również ograniczenie ingerencji państwa na obsadę wyższych stanowisk kościelnych. Uchwała zerwania konkordatu nie została opublikowana, lecz podana tylko w codziennej prasie.
W polityce laicyzacja to świadome (programowe) działania władz, zmierzające do wyeliminowania wpływu religii na życie polityczne i społeczne za pomocą aktów prawnych
Rozdział państwa od Kościoła. Konstytucja PRL stanowiła Kościół jest oddzielony od państwa. Przepis ten jednak nie określał charakteru tego rozdziału. Polski model rozdziału oparty był na rozwiązaniach zastosowanych w ZSRR. Model ten nie tylko był nazwany rozdziałem, ale okazał się modelem zwierzchnictwa państwa nad Kościołem. Ingerowano w wewnętrzne sprawy Kościoła, w obsadę stanowisk kościelnych, kontrola nauki religii, utrudniano prowadzenie nabożeństw, zabraniano organizowanie pielgrzymek, procesji, budowy sakralnych. Władze dążyły do zerwania łączności Kościoła polskiego ze SA i wprowadzeniem Kościoła narodowego.
urząd do Spraw Wyznań. Jego głównym celem było nadzorowanie działalności wszystkich związków wyznaniowych działających w PRL. Urząd dzielił się na 3 działy: 1. Ogólny; 2. Wyznania rzymsko-katolickiego; 3. Wyznań nierzymskokatolickich. Nadzorowi podlegała wszelka działalność Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych w tym zakony, fundacje oraz sprawy Funduszu Kościelnego. Faktycznym zadaniem tego urzędu było aktywne zwalczanie Kościoła. Działo się to przy współpracy ze służbami bezpieczeństwa
próba zjednania sobie duchowieństwa. 2. wykorzystywanie kleru, zajęcie się seminariami duchownymi, kontrola nad profesorami, programem nauczania; 3. usunięcie religii ze szkół, ale w sposób bardzo ostrożny by nie wywołać wrogich reakcji wśród ludzi; 4. zawieszono wydawanie większości wydawnictw religijnych
ustawodawstwo zwykłe prowadziły do ograniczenia wolności Kościoła, a w konsekwencji do eliminacji religii z życia publicznego. Były łamane prawa takie jak: wolność słowa, zgromadzeń. Natomiast polityka wyznaniowa w stosunku do wszystkich wyznań nie była jednolita
W PRL nie można było działać jako stowarzyszenia zwykłe. Stowarzyszenia mogły być założone gdy była liczba przynajmniej 3 osób. Nie miały jednak one osobowości prawnej i nie korzystały z dotacji państwowej
17. Sytuacja prawna związków wyznaniowych w RP: RP gwarantuje każdemu obywatelowi wolność wyznania. Swobota tworzenia kościołów, obchodzenia świąt, głoszenia swoich poglądów religijnych, korzystania ze źródeł religijnych. Wychowywanie dzieci zgodnie ze swoim przekonaniem religijnym. Kościoły i związki wyznaniowe działające na podstawie odrębnych ustaw: kościół katolicki w RP obrządek łaciński (33,5 mln wiernych), Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny (506 tys. wiernych), Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP (76 tys. wiernych), Kościół Katolicki w RP obrządek bizantyńsko-ukraiński (unicki, greckokatolicki) (53 tys. wiernych), Kościół Starokatolicki Mariawitów w RP (23 tys. wiernych), Kościół Zielonoświątkowy (21 tys. wiernych), Kościół Polskokatolicki w RP (19 tys. wiernych), Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (9,6 tys. wiernych), Kościół Chrześcijan Baptystów w RP (ok. 6,5 tys. wiernych), Kościół Katolicki w RP obrządek ormiański (ormiańsko-katolicki) (5 tys. wiernych), Kościół Ewangelicko-Reformowany (3,5 tys. wiernych), Kościół Katolicki Mariawitów (2,1 tys. wiernych), Staropraw